विज्ञान प्रसाराशी संबंधित भारतातील आव्हाने- 1(परिचय)

भारतासारखा आकाराने आणि विविधतेने विशाल असा देशामध्ये अनेक प्रकारचे लोक राहतात. त्यांना सामाजिक दृष्ट्या जाती/जमाती, धर्म, संप्रदाय आणि आर्थिकदृष्ट्या गरीब, मध्यमवर्गीय, उच्चवर्गीय तसेच शैक्षणिकदृष्ट्या अशिक्षित, सुशिक्षित, उच्चशिक्षित अशा वेगवेगळ्या वर्गात वर्गीकरण करता येऊ शकते. या सर्व वर्गीकरणाला छेदून जाणारा आणखी एक आयाम म्हणजे वैज्ञानिक दृष्टिकोन असणारे आणि नसणारे.. तसेच रोजच्या जगण्यात त्याचा अवलंब करणारे आणि न करणारे असे सुद्धा करता येऊ शकते. एखादी व्यक्ती अशिक्षित आहे म्हणजे ती व्यक्ती पुढारलेल्या विचारांची नाही असा अर्थ काढणे आणि उच्चशिक्षित आहे म्हणून व्यक्ती वैज्ञानिक दृष्टिकोन बाळगणारी आहे असा सरसकट समज काढणं इतके ते काळे पांढरे नक्कीच नाही.

तशीच काहीशी अवस्था आपल्या देशात विज्ञानाच्या प्रसारासंदर्भात आहे. विज्ञानाचा प्रसार म्हणजे काय? Google वर शोधल्यास असे उत्तर मिळते की वैज्ञानिक प्रसार म्हणजे "वैज्ञानिक ज्ञान, संशोधन निष्कर्ष आणि शोधांना स्पष्ट, समजायला सोप्या आणि अर्थपूर्ण रीतीने विविध लोकांपर्यंत पोहोचवणे." तर, वैज्ञानिक दृष्टिकोन या शब्दाची व्यापक व्याख्या "नवीन ज्ञान, नवीन प्रयोग यांचे स्वागत करण्यासाठी सदैव तत्पर असणारा स्वभाव, जरी त्यांचे परिणाम आपल्या रुढ मत आणि घट्ट समजूतींच्या विरुद्ध असले तरीही ते स्विकारण्याची तयारी असणे."[1] किंबहुना वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि विज्ञानाचा प्रसार या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. आपल्या एकूण भारतीय समाजात विज्ञानाविषयी असलेलं अज्ञान आणि त्यातून येणारा वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा अभाव आणि पुन्हा दृष्टिकोनाच्या अभावातून येणारं अज्ञान या दोन्ही गोष्टी एकमेकांशी एका दुष्टचक्राप्रमाणे निगडित आहेत.

वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि विज्ञानाच्या प्रसाराशी संबंधित भारतातील आव्हानांमध्ये आर्थिक, सामाजिक, शैक्षणिक, विज्ञान जागरुकता आणि त्याची उपयुक्तता या बाबींचा समावेश होतो. प्रत्येक पैलू केवळ स्वतःच महत्त्वाचा नसतो तर सर्वांगीण वैज्ञानिक विकास साधण्यासाठी इतर पैलूंसाठी आवश्यक घटक बनतो. सध्याची तफावत भरून काढण्यासाठी आणि सर्वसमावेशक वैज्ञानिक प्रगतीला चालना देण्यासाठी, ते पद्धतशीरपणे करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, भारतीय अभ्यासक्रमातील (शाळा/महाविद्यालये) शिकवण्याची पद्धत अधिक व्यावहारिक, परस्परसंवादी आणि स्वयं-शिक्षण आधारित असावी. आगामी राष्ट्रीय नव्या शैक्षणिक धोरणा (NEP 2020) मध्ये या घटकांचा समावेश करण्यात आला आहे आणि आता त्याची प्रभावीपणे अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे.

वैज्ञानिक विकासाचे आर्थिक पैलू हे एक मोठे आव्हान आहे. त्यांना ओळखणे, प्राधान्य देणे आणि अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, वैज्ञानिक संशोधनाला चालना देण्यासाठी, तुलनेने दरडोई उत्पन्न (जीडीपी) आणि विज्ञानातील उत्कृष्ट कामगिरी असलेल्या देशांचे उदाहरण घेऊन निधी वाढवला पाहिजे. सध्या, भारताची अर्थव्यवस्था सुमारे $3.4 ट्रिलियनच्या GDPसह जगातील पाचव्या क्रमांकावर आहे.[2] वैज्ञानिक आणि तांत्रिक प्रगतीमधील गुंतवणूक मोठ्या प्रकल्पांना गती देण्यासाठी आणि गंभीर गरजा पूर्ण करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते. विज्ञानातील दीर्घकालीन विकास, विशेषत: क्वांटम कॉम्प्युटिंग तंत्रज्ञानाच्या आगामी युगात, जे नजीकच्या भविष्यात अपेक्षित आहे, संबंधित पायाभूत सुविधांच्या उभारणीसाठी भरीव गुंतवणूक आवश्यक आहे. सरकारने क्वांटम मिशन [3] निधी देऊन सुरू केले हे खरे आहे पण त्याला योग्य पाठबळ आणि क्षमता वाढवण्याची गरज आहे. तसे झाले तरच भविष्यात आपल्या देशाचा आणि त्याच्या विज्ञानाचा जगभरात मोठा वाटा असू शकतो. शिवाय, अशा प्रोत्साहनांमुळे अनवधानाने संलग्न तंत्रज्ञानावर आधारित औद्योगिक वाढ होते आणि नवीन संशोधन निर्माण करून सामाजिक गरजा पूर्ण होतात. म्हणून, देशांतर्गत विज्ञान संशोधनाशी संबंधित आव्हानांमध्ये, आर्थिक घटक किंवा त्याचा आर्थिक पैलू निर्विवादपणे महत्त्वपूर्ण आहे.

आता त्याचा सामाजिक पैलू पाहू.

मला वैयक्तिकरित्या विज्ञान प्रसारा संदर्भातील कार्यक्रमांमध्ये सक्रियपणे सहभागी होण्यास आनंद मिळतो, विशेषत: जेव्हा त्यात वैज्ञानिक कुतूहल, संशोधन जागरूकता आणि शैक्षणिक विकास यांचा समावेश असतो. त्यामुळे हायस्कूल आणि कॉलेजांपासून ते विज्ञान जागरुकता कार्यक्रम, चांगली आरोग्य सेवा, जागरूक नागरिक, जागतिक साथीच्या रोगांविरुद्ध एकत्रित लढा, शिक्षणाचा दर्जा सुधारणे आणि पर्यावरण संवर्धन ही काही विविध कारणे आहेत जी वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि विज्ञान प्रसाराच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाची मानतात. शालेय आणि महाविद्यालयीन मुलांमध्ये वैज्ञानिक जागरूकता आणि वृत्ती निर्माण करणे हे मुख्य ध्येय असले पाहिजे कारण ते भविष्यातील समाजाची दिशा ठरवणार आहेत. शाळा, महाविद्यालयीन विद्यार्थी, शिक्षक, सामान्य जनता आणि वंचित समुदाय अशा समाजाच्या विविध स्तरांमध्ये वैज्ञानिक ज्ञानाचा प्रसार करण्यासाठी जागरूकता मोहिमा आणि विशिष्ट शैक्षणिक/सामाजिक उपक्रम हाती घेतले पाहिजेत.

वैयक्तिक स्तरावर आपण काय करू शकतो? - जवळच्या शाळांना भेट देणे किंवा आर्थिक किंवा सामाजिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना शैक्षणिक सहाय्य देणे. उदाहरणार्थ: त्यांना इंटरनेटवर आधारित नवीन शिक्षण तंत्रांचा परिचय करून देणे इ. शक्य आहे. आपला वेळ देऊन त्यांना शिकवणे जे त्यांचे पालक करू शकत नाहीत आणि त्यांच्या शाळेत कदाचित केले जात नाही. पण अशा प्रयत्नांना सातत्य हवे. अशा लोकांचा पाठपुरावा करावा, त्यांच्याशी संवाद साधावा आणि त्यांना शैक्षणिक मदत करावी. अशा आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत किंवा वंचित किंवा दुर्लक्षित समाजात प्रथमतः शिक्षणाला फारसे महत्त्व दिले जात नाही, उलट बऱ्याचदा ते निरर्थक मानले जाते. त्यामुळे प्रथम त्यांना शिक्षणाचे महत्त्व पटवून देणे आणि नंतर त्यांना विज्ञानाबद्दल सांगणे हीच मोठी आव्हाने आहेत. अशा वेगवेगळ्या उपक्रमात मुख्य अडसर ठरतो तो भाषेचा. त्यामुळे कुणा परगावाहून येऊन वेगळी (कदाचित पॉलिश्ड) भाषा बोलणाऱ्या व्यक्ती समोर अशी मंडळी बुजरी होतात. जर त्यांच्यापैकीच कुणी त्यांच्या रोजच्या भाषेत बोलून या गोष्टी समजावल्यास त्यांचा भाषेचा न्यूनगंड आणि अडसर दूर होण्यास मदत होते.

विज्ञान प्रसार म्हणजे शालेय विद्यार्थी आणि सामान्य नागरिक या दोहोंसाठी सार्वजनिकरित्या विज्ञानाची दालने उघडणे हे अभिप्रेत आहे. भाषा किंवा भौगोलिक अडथळ्यांमुळे उद्भवणार्‍या आव्हानांच्या संदर्भात, मुख्य प्रवाहात त्यांचे एकीकरण करणे आणि देशासाठी योगदान देणे ही समाजाच्या तथाकथित सुशिक्षित / प्रगत आणि पुढारलेल्या इतरांची जबाबदारी बनते.

क्रमश:- 

-डॉ. विनायक कांबळे

सदस्य, इंडियन नॅशनल यंग अकॅडमी ऑफ सायन्सेस (INYAS)
आणि
सहाय्यक प्राध्यापक, भौतिकशास्त्र विभाग
भारतीय विज्ञान शिक्षण आणि संशोधन संस्था (IISER) तिरुवनंतपुरम, केरळ

संदर्भ

[1] Diggle, John (1898). Nicoll, W. Robertson (ed.). The Faith of Science. The Expositor (Fifth Series). Vol. VII. London: The Expositor. pp. 451–452 via Wikipedia
[2] https://timesofindia.indiatimes.com/business/30-trillion-economy-document-to-outline-reforms-pitch/articleshow/104806581.cms?from=mdr

[3] https://dst.gov.in/national-quantum-mission-nqm