मला आश्चर्य वाटण्याचे कारण असे की, जरी हे कॉलेज खूप (सुमारे 80 वर्षे) जुने आणि केरळ राज्यात बऱ्यापैकी प्रसिद्ध असले तरी त्याची ख्याती सुमारे हजार किमी दूर महाराष्ट्रात पोहोचली असेल असे मला वाटत नाही. एखाद्या आयआयटी किंवा केंद्रीय विद्यापीठ इत्यादी प्रमाणे देशात नामांकित संस्थांपैकी ती एक असती तर ते समजण्यासारखे होते पण तसे नसताना येथे संशोधन करण्यासाठी कोणी इतक्या लांबून का यावे? जसजसे मी त्याच्याशी अधिक बोलत होतो तसतसे मला हे समजले की त्याने हे महाविद्यालय इतके दूर निवडले कारण त्याला कोळ्यांबद्दल (spiders) खूप आवड आहे. बांदोडकर कॉलेज, ठाणे, महाराष्ट्र येथे वन्यजीव जीवशास्त्रात पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर, त्यांनी संपूर्ण भारतात मोठ्या संख्येने कोळ्याच्या प्रजाती गोळा करण्याचे काम केले आणि मेघालयसारख्या दुर्गम ठिकाणाहून काही नवीन प्रजाती शोधून काढल्या. मध्यंतरी त्याने सलीम अली केंद्रात सुद्धा काम केले. त्याला देशभरात इथे एक प्रयोगशाळा सापडली जी कोळ्यांवर काम करणाऱ्या, देशातील मोजक्या प्रयोगशाळांपैकी एक होती आणि ज्यांच्याकडे अतिशय लहान आकाराच्या कोळ्यांचे परीक्षण आणि अभ्यास करण्यासाठी काही अत्याधुनिक सूक्ष्मदर्शक आहेत.
त्याचे नाव गौतम कदम आणि हे कोळ्यांबद्दलचे त्याचा हा ध्यास तसा बऱ्याच काळापासून आहे. त्याने त्यासाठी देशाच्या बऱ्याच भागांमध्ये पायपीट करुन कोळ्यांच्या 12 प्रजाती जमा शोधल्या आहेत.[1] तो मला त्याच्या प्रयोगशाळेत घेउन गेला जिथे त्याने (मुख्यत:) आणि त्याच्यासह इतर संशोधन करणाऱ्या विद्यार्थ्यानीं कोळ्यांच्या अक्षरश: शेकडो प्रजातींचे संकलन केले आहे. चित्रात दिसत असल्याप्रमाणे अगदी बोटाच्या टोकावर ते तळहातावर मावतील, किंबहुना त्याहीपेक्षा आकाराने मोठ्या कोळ्यांच्या प्रजाती त्यांनी जमा केल्या आहेत, अभ्यासल्या आहेत. त्यात विषारी-बिन विषारी सगळेच आहेत. काही विंचू आहेत, काही कोळी सदृश्य जाती आहेत. त्याने साप सुद्धा हाताळलेत आणि सापाची सुटका केली आहे. त्याला या कोळ्यांच्या गुणविशेषांसह त्या देशाच्या कोणत्या भागात आढळतात याची माहिती तोंडपाठ आहे. किंबहुना, तुम्ही देशाच्या नकाशावर बोट ठेवा आणि तो तुम्हाला तिथल्या कोळ्यांच्या जातींबद्दल सांगू शकेल इतका त्याचा अभ्यास आहे.
या सर्वांचे जतन करण्यासाठी त्यांना ऍबसोल्यूट म्हणजे १००% एथेनॉलच्या द्रावणात ठेवले जाते. काही काळात त्याचे बाश्पीभवन झाल्यास ते पुन्हा भरावे लागते. त्यांच्या शरिराच्या वेगवेगळ्या बारकाव्यांचा अभ्यास करण्यासाठी त्यांना यातून बाहेर काढून त्यांना सुक्ष्मदर्शकाखाली बघितले जाते.
असाच एक कोळी त्याने नुकताच एका कुपीतून काढला आणि पेट्री डिशमध्ये ठेवला. हे कोळी सूक्ष्मदर्शकाखाली कसे दिसतात हे तो मला दाखवणार होता. आपण अनेकदा त्यांना आपल्या घरात, कोपऱ्यात लपलेले पाहिले आहे. मॅक्रो लेन्ससाठी लेन्सचे माझे नवीन अडॅप्टर वापरून पाहण्यासाठी मी कधीतरी काही रंजक दिसणाऱ्या स्पायडरचे फोटो काढण्याचा प्रयत्न केला आहे परंतु मला ते 20 ते 50 पटीने वास्तविक आकारापेक्षा मोठे दिसेल. म्हणून, त्याने ते सूक्ष्मदर्शकाखाली ठेवले आणि एक-दोन मिनिटांत त्याने मला कोळी दाखवण्यासाठी फोकस व्यवस्थित केला. ती मादी होती आणि तिची पोटाकडची बाजू दिसत होती. कोळ्यांच्या मादी सामान्यत: पुरुषांपेक्षा मोठ्या असतात. त्यांनी असेही नमूद केले की कोळ्यांमध्ये मादी कोळी नरांना खाऊन देखील टाकतात. तपशीलवार अभ्यासासाठी सूक्ष्मदर्शकाखाली भाग पाहण्यासाठी ते सहसा कोळ्यांचा एक भाग काढतात आणि हा असाच एक नमुना होता ज्यासाठी आधीपासून विच्छेदन केले गेले होते. त्यापैकी काही चित्रे येथे दाखवली आहेत.
विविध कोळ्यांचा प्रदीर्घ शोध घेतल्यानंतर गौतमने अभ्यासासाठी स्वत:साठी मोठ्या प्रमाणात नमुने गोळा केले आहेत. तामिळनाडूच्या विविध भागात त्याचा वावर असतो. त्या सर्व नमून्यांचे संपूर्ण विश्लेषण करणे आणि त्यांची वैशिष्ट्ये आणि वैशिष्ट्यांच्या या निष्कर्षांवर शोध निबंध (research papers) लिहिणे हे एक मोठे काम आहे. काही नवीन प्रजाती शोधण्यासाठी ते मोठ्या डेटासेटची माहिती तपासतात आणि रेकॉर्ड करतात ज्यांची अद्याप नोंद झाली नाही.
GATE सारखी परीक्षा उत्तीर्ण असूनही तो इतक्या आडगावच्या ठिकाणी का आला आणि अनेक चांगल्या रँक असलेल्या संस्थांमध्ये प्रवेश मिळण्याची संधी असूनसुदधा तो का नाही गेला हे आता मला समजले. कोळ्याबद्दलची त्याची आवड अफाट आणि संसर्गजन्य आहे. ही अशी गोष्ट आहे जी त्याला कोणत्याही फेलोशिपद्वारे आर्थिक पाठबळ नसताना आणि त्याच्या बचतीचा वापर जगण्यासाठी कराव्या लागणाऱ्या कठीण टप्प्यांमध्येही त्याला त्याच्या संशोधनात प्रवृत्त करते. हा ध्यास अशी गोष्ट आहे जी तुम्ही अशा लोकांच्या कथांमध्ये ऐकली/पाहिली/वाचली असेल जी विज्ञान, कला, क्रीडा किंवा इतर कशासाठीही त्यांची आवड जोपासण्याचा जिवापाड प्रयत्न करतात. पीएचडी करण्यासाठी स्वयं-प्रेरणा आणि ध्यासाची आवश्यकता असते आणि हे सर्व त्याच्याकडे आहे. घरात शिक्षणाचा कोणताही इतिहास नसलेल्या, ग्रामीण पार्श्वभूमीतून आलेल्या गौतमने आपल्या गावातील आणि आसपासच्या मुलांसाठी एक आदर्श ठेवला आहे.
-डॉ विनायक कांबळे
भारतीय विज्ञान शिक्षण आणि संशोधन संस्था (IISER) तिरुवनंतपुरम, केरळ
[1] https://hubnetwork.in/unveiling-the-unknown-new-spider-species-discovered-in-baladinggre-village-in-meghalaya/
